Στο προηγούμενο μέρος αναφερθήκαμε σε τεχνικές χειρισμού των μελισσών, στη χρήση του καπνού, καθώς και πως από τις αντιδράσεις των μελισσών καταλαβαίνει κανείς αν έκανε κάτι σωστά ή λάθος. Σε αυτό το μέρος θα δούμε πώς να «διαβάζουμε» τα πλαίσια και άλλα βασικά πράγματα. Πρώτα, όμως, να επισημάνουμε κάτι σημαντικό όσον αφορά την ασφάλεια.
Ενδυμασία και Ασφάλεια
Καλό είναι να δίνουμε προσοχή στην ενδυμασία και να την τροποποιούμε ανάλογα με την εποχή. Μετά τη διαχείμαση και στο ξεκίνημα των πρώτων επιθεωρήσεων, οι μελισσοκόμοι θα πρέπει να μη δέχονται απότομα πολλά κεντρίσματα γιατί μπορεί να εμφανίσουν ξαφνική αλλεργία. Ο λόγος είναι ότι κάποια κύτταρα του ανοσοποιητικού «θυμούνται» ακόμη το δηλητήριο και αντιδρούν, ενώ την ίδια στιγμή, τα κυττάρα τα οποία ρυθμίζουν το ανοσοποιητικό έχουν ατονήσει [1]. Αποτέλεσμα, να υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες για αντίδραση υπερευαισθησίας (αλλεργία), καθώς ο ρυθμιστικός μηχανισμός του ανοσοποιητικού δεν λειτουργεί όσο χρειάζεται μετά από 2-3 μήνες χωρίς τσιμπήματα.
Παραπάνω από 1-2 κεντρίσματα ανά επιθεώρηση δεν πιστεύουμε ότι προσφέρουν τίποτα στην ανοσορρύθμιση. Ίσα ίσα μπορεί να λειτουργήσουν συσσωρευτικά και να εκδηλωθεί αλλεργία. Το ότι το δηλητήριο έχει αποτέλεσμα ενάντια σε ορισμένα αυτοάνοσα νοσήματα, δεν πάει να πει ότι το να δεχόμαστε πολλά κεντρώματα είναι «μελισσοθεραπεία». Το δηλητήριο είναι πανίσχυρη τοξίνη και έχει και άλλα αρνητικά επακόλουθα στη φυσιολογία του οργανισμού, τα οποία εξαρτώνται από τη δόση.
Χειρισμοί
Η συγκροτημένη σκέψη κατά την επιθεώρηση θα μας οδηγήσει στο να κάνουμε τους σωστούς χειρισμούς. Παραθέτουμε μια απλή μέθοδο λήψης αποφάσεων, η οποία ξεκίνησε από πιλότους των Η.Π.Α και τη δανειστήκαμε [2]:
- Πρώτα επιθεωρούμε ολόκληρο το μελίσσι, ή ένα αντιπροσωπευτικό του μέρος (παρατήρηση).
- Στην πορεία σκεφτόμαστε αυτά που βλέπουμε και το τί θέλουμε να κάνουμε (προσανατολισμός).
- Στη συνέχεια αποφασίζουμε τι απ’ όλα θα κάνουμε (απόφαση).
- Και στο τέλος κάνουμε τους χειρισμούς (εκτέλεση).
Η παραπάνω διαδικασία είναι απλή και άμεση για να μπορεί να επαναλαμβάνεται ταχύτατα.
Το να εφαρμόζουμε στα μελίσσια πολλούς και επιδέξιους χειρισμούς ταυτόχρονα, αποπνέει «έναν αέρα άνεσης και εμπειρίας». Στην πραγματικότητα, συμβαίνει το αντίθετο. Όταν εφαρμόζουμε πάνω στα μελίσσια όλα όσα ξέρουμε είναι ερασιτεχνισμός. Για παράδειγμα, ανοίγουμε ένα μελίσσι 16 πλαισίων μέσα στην «καρδιά της άνοιξης», του βάζουμε να χτίσει 2 φύλλα «σφήνες» στον όροφο, αναδιατάσσουμε τα πλαίσια, παρεμβάλλουμε 2 χτισμένα (για χώρο), ρίχνουμε επάνω μια δίκιλη βανίλια και στο τέλος του «τραβάμε» και μια αναστροφή (demaree), επειδή είδαμε «κούπες» και κινδυνεύει να μας φύγει. Πράγματι, το μελίσσι θέλει όντως να φύγει. Να φύγει για να γλιτώσει από τον μελισσοκόμο!
Η σειρά με την οποία ανοίγουμε τα μελίσσια παίζει ρόλο και μπορεί να φέρει καθυστερήσεις. Για παράδειγμα, τα δυνατότερα μελίσσια είναι σκόπιμο να επιθεωρούνται τις πρωϊνές ώρες, κατά τις οποίες λείπουν οι συλλέκτριες και στη συνέχεια πρός το απόγευμα να ανοίγονται τα υπόλοιπα.
Βοηθοί
Τα επιπλέον άτομα στο μελισσοκομείο είναι ευπρόσδεκτα, αλλά καλό θα είναι να δουλεύουν ανεξάρτητα (κυρίως να μη μοιράζονται καπνιστήρι και ξέστρο). Αν πέφτουν δύο η περισσότερα άτομα πάνω από την κυψέλη, τότε τα πράγματα μπερδεύονται και γίνονται συχνές γκάφες. Υπάρχει και το εξής ανεκδιήγητο, ο ένας να δίνει εντολές σε στυλ αρχιμάστορα κι ο άλλος εκτελεί. Εντολές του τύπου «Ρίξε καπνό εδώ», «σήκωσε τον όροφο», «Φέρε ξέστρο», «κράτα το πλαίσιο». Αυτά παραπέμπουν περισσότερο στο κλασσικό δύδιμο υδραυλικού και παραγιού παρά σε μελισσοκόμους.
Στη συνέχεια, θα σταθούμε σε βασικά σημεία τα οποία αφορούν την αναγνώριση των πλαισίων κατά την επιθεώρηση.
Πείνα
Όταν τα στεφάνια πάνω από το γόνο είναι άδεια από μέλια, τότε το μελίσσι πεινάει. Την άνοιξη, αυτό συμβαίνει συνήθως από συνδυασμό εχθρικών συγκυριών (δε δίνει νέκταρ η φύση) και λαθεμένων χειρισμών: Υπέρμετρο «άνοιγμα της φωλιάς», χαμηλή νεκταροέκκριση, ξεχειμώνιασμα χωρίς αρκετά μέλια, συνεχείς διεγερτικές τροφοδοσίες κτλ. Σε αυτή την κατάσταση τροφοδοτούμε μέχρι να σχηματιστούν κάποια στεφάνια και δε δίνουμε άλλα χτισμένα πλαίσια. Το ζαχαροζύμαρο (ή η βανίλια) ΔΕΝ είναι σε θέση να συνεφέρει άμεσα ένα μελίσσι από πείνα. Λίγο σιρόπι 1:1, παρασκευασμένο με προβρασμένο νερό, είναι πιο άμεση λύση.
Η πείνα είναι κοινότοπη κατάσταση στη φύση, κάτι μάλλον ξένο πρός τον σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος τρώει αρκετές φορές τη μέρα. Πείνα και βαρρόα αποτελούν τα δύο συχνότερα προβλήματα των μελισσιών.
Μεγάλα μελίσσια τα οποία έχουν «φουσκωθεί» με παρεμβάσεις, εύκολα θα κυλίσουν στην πείνα, εάν πάψουν να είναι ευνοϊκές οι εξωτερικές συνθήκες. Πεινασμένα μελίσσια βλέπουμε συχvά και σε νέους μελισσοκόμους με οικολογική συνείδηση, αλλά χωρίς μελισσοκομική πείρα. Ξεκινώντας με λάθος παραδοχές ότι η μέλισσα μπορεί να ζήσει σε αρμονία με τη φύση, δεν τροφοδοτούν καθόλου, ούτε κάν τις παραφυάδες.
Προμήθειες και «Καβάτζες»
Το μελίσσι θέλει να φτιάχνει καβάτζες. Υπάρχει το απόθεμα γύρης, το απόθεμα μελιού αλλά και το απόθεμα νέκταρος. Το «απόθεμα» κεριού είναι οι ίδιες οι κερήθρες απ’ όπου το μελίσσι αφαιρεί κερί (πχ. περιφεριακά) και το χρησιμοποιεί σε άλλα σημεία. Το έξτρα απόθεμα πρωτεΐνης και λίπους είναι οι λάρβες, τις οποίες σε ακραίες συνθήκες το μελίσσι δεν θα διστάσει να κανιβαλίσει.
Το απόθεμα νέκταρος είναι πολύ σημαντικό για το μελίσσι γιατί από αυτό ταΐζει το γόνο και τρώει και το ίδιο. Η τροφή της μέλισσας, εξάλλου, δεν είναι το μέλι, αλλά το νέκταρ. Το νέκταρ διατηρείται στα πλαίσια σε διάφορους βαθμούς συμπύκνωσης έως ότου οι μέλισσες αποφασίσουν τι να το κάνουν. Να το καταναλώσουν ή να δαπανήσουν επιπλέον ενέργεια και να το συμπυκνώσουν περισσότερο σε μέλι. Αντίστροφα για να καταναλώσουν μέλι οι μέλισσες πρέπει να το διαλύσουν. Ένας τρόπος για να καταλάβουμε ότι το μελίσσι «δουλεύει» είναι να τινάξουμε ένα κεντρικό πλαίσιο πάνω από τους κηρηθροφορείς για να δούμε αν θα τρέξει νέκταρ στα πλαίσια.
Η αντίληψη των εποχών
Το μελίσσι φαίνεται να έχει κάτι σαν ετήσιο βιολογικό ρολόι και σε συνδιασμό με τις εισρροές της γύρης καταλαβαίνει τις εποχές. Έτσι, τα καθήκοντα αλλάζουν τάση ανάλογα με την φωτοπερίοδο, τη διαθεσιμότητα της γύρης και τη νεκταρροέκκριση. Για παράδειγμα, όταν περάσει το θερινό ηλιοστάσιο και μειωθεί η διάρκεια της ημέρας, το μελίσσι και ο γόνος του θα μικρύνουν από φυσικού τους. Το μελίσσι θα στραφεί από μόνο του προς τη συλλογή μελιού. Η αύξηση των εχθρών όσο περνάει το καλοκαίρι, θα αυξήσει τους φρουρούς. Όλα αυτά, βέβαια, επηρρεάζονται κι από τους χειρισμούς των μελισσοκόμων και τις μεταφορές, τα οποία πρωϊμίζουν, ή οψιμίζουν τα μελίσσια.
«1 – 2 – 4»
Προτού γεννηθεί μία εργάτρια, προηγείται το στάδιο του αβγού (2-3 ημέρες), το στάδιο της προνύμφης (5-6 ημέρες) και το στάδιο του σφραγισμένου γόνου (περίπου 12). Επομένως, εάν ο ρυθμός τη γέννας είναι σταθερός, θα πρέπει το μάτι να παρατηρεί χοντρικά την αναλογία: 1 μέρος αυγά, 2 μέρη λάρβες, 4 μέρη σφραγισμένος γόνος. Εάν η αναλογία είναι διαφορετική, μπορούμε να καταλάβουμε αν το μελίσσι κόβει, ή εντείνει τη γέννα.
Διεύρυνση ή Mπλοκάρισμα;
Μόλις εξασφαλιστούν αρκετές προμήθειες στην αρχή της άνοιξης, τα μελίσσια ξεκινούν να φροντίζουν για τη δημιουργία νέων σμηνών αλλά και για την επιβίωση του σμήνους που θα μείνει πίσω. Συνεπώς, έχουν τρόπους να διευρύνουν και να ελαττώνουν την έκταση του γόνου τους, ανάλογα με τα σχέδιά τους. Η δρομολόγηση ή όχι της σμηνουργίας μετά από μια επιτυχή διαχείμανση εξαρτάται, βέβαια, και από την ηλικία της βασίλισσας.
Όταν το μελίσσι θέλει να διευρύνει το γόνο του (πχ. αργά το χειμώνα), τότε βλέπουμε συχνά ένα λεπτό στεφάνι από γυαλισμένα κελιά ακριβώς κάτω από το στεφάνι του μελιού.
Αντιστρόφως, όταν στην πορεία της άνοιξης το μελίσσι αισθανθεί οτι γέννησε αρκετά και υπάρχουν προμήθειες στα στεφάνια, τότε προσπαθεί να ελαττώσει τη γέννα. Γι’ αυτό, μόλις εκκολαφθούν κάποιοι γόνοι γεμίζει με νέκταρ ή γύρη τα κελιά. Το μπλοκάρισμα του γόνου πριν τη σμηνουργία είναι ζωτικής σημασίας για το μελίσσι.
Ο Αμερικάνος μελισσοκόμος Walt Wright ανέπτυξε εκτενώς όλα τα παραπάνω στα κείμενά του [3] και ονομάζει το μπλοκάρισμα των κελιών Backfilling (μτφ. επίχωση).
Με το μπλοκάρισμα το μελίσσι μεγαλώνει την έκταση του γόνου, ελαττώνοντας ταυτόχρονα την ποσότητά του. Έτσι, καταφέρνει να εξαναγκάσει τη βασίλισσα να γεννήσει στις άκρες των πλαισίων προκειμένου να ξεκινήσουν από εκεί τα κελιά σμηνουργίας. Επιπλέον, επιτρέπει να περιορίσουν οι μέλισσες το τάισμα της βασίλισσας για να μπορέσει να χάσει βάρος και να πετάξει. Η αποικία δεν θα είχε καμία τύχη εάν δεν μείωνε τον ανοιχτό γόνο. Θα έμενε ακάλυπτος και ατάιστος κάθε φορά που θα αναχωρούσε ένα σμήνος (πρωτογενές, δευτερογενές κ.ο.κ).
Οι χειρισμοί των μελισσοκόμων (διεύρυνση της γονοφωλιάς, διεγερτική τροφοδοσία κ.α.), καθώς και η εξασθένηση από τις ασθένειες που πλήττουν την εντατική μελισσοκομία, σκεπάζουν συχνά αυτές τις φυσικές διαδικασίες. Επίσης, γίνεται συχνά επιλογή προς βασίλισσες που «γαζώνουν» ομοιογενώς τα τελάρα και δεν μπλοκάρουν εύκολα. Αυτά τα μελίσσια, πάλι γεμίζουν κελιά σμηνουργίας όπως κάνουν και τα υπόλοιπα.
Παρόλα αυτά, η τάση του μελισσιού για διεύρυνση ή για μπλοκάρισμα εξακολουθεί να αναγνωρίζεται πάνω στα γεννημένα πλαίσια.
Βασιλικά Κελιά
Τα κελιά σμηνουργίας είναι συνήθως πολλά, ανοικτόχρωμα και βρίσκονται στην περιφέρεια των πλαισίων. Εξαιρέσεις παρατηρούνται, κυρίως, ως προς το χρώμα. Αξίζει να προσέξουμε δύο χαρακτηριστικά:
- Το μεγάλο αριθμό των κελιών σμηνουργίας.
- Το ότι σμήνη με την ίδια βασίλισσα είναι σε θέση να κάνουν περισσότερους από έναν κύκλους αναπαραγωγής κατά τη διάρκεια της ζωής τους.
Συνεπώς, το μελίσσι προτιμά να ρίξει το βάρος στο πρωτογενές σμήνος και να κάνει πολλές απόπειρες αναπαραγωγής, παρά να τα «δώσει όλα» σε ένα-δύο δυνατούς «απογόνους». Αυτό είναι γνώρισμα των πολυκαρπικών οργανισμών (iteroparity).
Τα κελιά ορφάνιας ή διάσωσης είναι πάλι πολλά και εντοπίζονται προς στο κέντρο του πλαισίου.
Τα κελιά αντικατάστασης είναι λίγα (1-3) και μπορούν να βρεθούν σε οποιοδήποτε σημείο της επιφάνειας του γόνου, ανάλογα την εποχή. Συνήθως, είναι προς το κέντρο. Κατά την εποχή της σμηνουργίας, τα κελιά αντικατάστασης μπορεί να μην ξεχωρίζουν εύκολα από αυτά της σμηνουργίας. Στη μέλισσα, η αντικατάσταση φαίνεται ότι όχι μόνο προηγείται, αλλά έχει και προτεραιότητα από τη σμηνουργία. Εξάλλου, προέχει η επιβίωση του πρωτογενούς σμήνους, όπως είδαμε.
Προσοχή! Γιατί το μελίσσι μπορεί να «ζυγίσει» τη συγκυρία και να χρησιμοποιήσει τα βασιλικά κελιά κατά το δοκούν, ειδικά εάν είναι δυνατό. Τα πράγματα μπορεί να περιπλακούν και να έχουμε πολλά αλλοπρόσαλλα ενδεχόμενα, όπως για παράδειγμα σμηνουργία όταν έχουν προηγηθεί κελιά ορφάνιας ή αντικατάστασης.
Οι «συνταγές της επιτυχίας»
Κάτι τελευταίο αλλά θεμελιώδες. Η μελισσοκομία δεν είναι ενιαία. Δηλαδή, οι ίδιοι χειρισμοί μπορεί να δώσουν διαφορετικά αποτελέσματα σε διαφορετικές περιοχές και εποχές. Συνεπώς, οι περισσσότερες συνταγές που προτείνεται ότι έχουν καθολική ισχύ δεν την έχουν. Για να βγει ένας «τυφλοσούρτης» πρέπει να έχουν δουλευτεί για πολλά χρόνια οι ίδιες περιοχές.
Αλλά, προσοχή! Δεν πρέπει να οχυρωνώμαστε πίσω από το «έτσι τα δουλεύω εγώ τα μελίσσια στη περιοχή μου». Είναι μια νοοτροπία που δικαιολογεί όποιο λάθος και να κάνουμε. Κάτι που είναι λάθος και φρενάρει το μελίσσι, είναι παντού λάθος. Οι βασικές αρχές της φυσιολογίας και της κοινωνίας των μελισσών ισχύουν παντού. Οι συνθήκες είναι αυτές που αλλάζουν.
Γιώργος Μήτσικας (Χημικός- Ερασιτέχνης Μελισσοκόμος)
Μαρίνος Δρίκος (Μελισσοκόμος)
Απρίλιος 2020
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Meiler, F., Zumkehr, J., Klunker, S., Rückert, B., Akdis, C. A., & Akdis, M. (2008). In vivo switch to IL-10–secreting T regulatory cells in high dose allergen exposure. The Journal of experimental medicine, 205(12), 2887-2898.
[2] Πρόκειται για τον κύκλο «Observe – Orient – Decide – Act». Έγινε γνωστό από το στέλεχος της πολεμικής αεροπορίας των Η.Π.Α John Boyd.
[3] Nectar Management by Walt Wright (2000 – 2005).
ΜΕΛΙΣΣΟΣΦΑΙΡΑ 
Εξαιρετικό άρθρο. Αξιέπαινοι οι συντάκτες
Μου αρέσει!Μου αρέσει!